Ο Γρηγόριος Νεοκαισαρείας (ο Θαυματουργός) & οι μαζικές μεταστροφές στον χριστιανισμό στα μέσα του 3ου αιώνα /Gregory of Neocaesarea (the Wonderworker) & the mass conversion to Christianity at mid-3rd cent.

When Gregory [Thaumaturgus] arrived in Pontus, said the local tradition, he found only seventeen Christians. When he died, he left only seventeen pagans. These stories of mass conversion have often been used as history, the first clear hint, it is felt, of a rising tide of Christianity in the mid-third century which was to sweep Constantine with it, some sixty years later. To a great modern historian of Christianity's expansion, they have seemed an "extremely instructive sketch of the way in which the mission was carried out and how paganism was 'overcome,' or absorbed." Yet wherever we can test the panegyric's stories, they are mistaken. They ignore Gregory's own description of his early years. They allege that both his parents died, that he became a Christian when he first saw how the philosophers disagreed to no purpose, that he studied in Alexandria, that he met Firmilian of Cappadocia, then Origen. The stories had outgrown Gregory's own letter, which the panegyric did not consult.

Όταν ο Γρηγόριος [ο Θαυματουργός] έφτασε στον Πόντο, αναφέρει η τοπική παράδοση, βρήκε μόνο εβδομήντα χριστιανούς. Όταν πέθανε, άφησε πίσω του μόνο εβδομήντα παγανιστές. Αυτές οι ιστορίες μαζικής μεταστροφής συχνά έχουν χρησιμοποιηθεί ως ιστορία, πιστεύεται ότι αποτελούν την πρώτη σαφή ένδειξη ενός αυξανόμενου κύματος του χριστιανισμού στα μέσα του τρίτου αιώνα το οποίο επρόκειτο να συμπαρασύρει μαζί του και τον Κωνσταντίνο, περίπου εξήντα χρόνια αργότερα. Ένας μεγάλος σύγχρονος ιστορικός της εξάπλωσης του χριστιανισμού τις θεώρησε ως μια «εξαιρετικά εποικοδομητική σκιαγράφηση του τρόπου με τον οποίο εκτελέστηκε η αποστολή και του πώς ο παγανισμός "υπερνικήθηκε" ή απορροφήθηκε». Εντούτοις, όποτε είναι δυνατό να ελεγχθούν οι ιστορίες των πανηγυρικών λόγων, αυτές είναι εσφαλμένες. Αγνοούν την περιγραφή και αυτού του Γρηγόριου για τα νεότερα χρόνια του. Εικάζουν ότι και οι δύο γονείς του πέθαναν, ότι έγινε χριστιανός όταν είδε για πρώτη φορά το πώς διαφωνούσαν μεταξύ τους οι φιλόσοφοι άσκοπα, ότι είχε σπουδάσει στην Αλεξάνδρεια, ότι είχε συναντήσει τον Φιρμιλιανό Καππαδοκίας και κατόπιν τον Ωριγένη. Οι ιστορίες ξεπέρασαν και την επιστολή του ίδιου του Γρηγορίου, την οποία ο πανηγυρικός δεν συμβουλεύτηκε καν.

* Robin Lane Fox,
Pagans and Christians in the Mediterranean World from the second century AD to the conversion of Constantine
[Παγανιστές και Χριστιανοί στον Κόσμο της Μεσογείου από το δεύτερο αιώνα μ.Χ. ως τη μεταστροφή του Κωνσταντίνου],
Penguin Books, 2006
p./σ. 530.